Bakteriyofajlar: önemi ve kullanımları

Hayatını sosyalizme adamış,
yayın kurulumuzun biricik albayı,
yoldaşımız Muhittin Karkın’ın anısına saygıyla

Pandemi nedeniyle virüs adının geçtiği her şeye fazlasıyla duyarlıyız. Daha 2-3 yıl önce evlerimizde sıkışıp o günlerin nasıl geçeceğini bilmememizin de tabii bunda etkisi var. Ancak, virüslerin çoğunluğu insana zarar vermez. Dahası, bunların çoğu belki de tıp alanının geleceğini oluşturuyor olabilir. Gelecekte doktorlar enfeksiyonlar için antibiyotik yerine virüsleri bize ilaç niyetine sunabilir. Şu ana kadar çoğumuzun adını duymadığı ve gelecekte yeni tedavi yöntemleri için umut ışığı olan bu virüslere yani bakteriyofajlara gelin beraber bakalım.

Bakteriyofaj nedir?

Bakteriyofajlar, daha basit bir deyişle fajlar, belirli bakterileri hedef alıp enfekte ederek onları yok etme yeteneğine sahip virüslerdir. Aslında, “bakteriyofaj” terimi doğrudan çevrildiğinde “bakteri yiyen” anlamına gelir. Bakteriyofajlar teknik olarak canlı değildir, çünkü yaşamak ve çoğalmak için bakterilere bağımlıdır.

Nasıl keşfedildi?

Bakteriyofajların keşfi, 1917 yılında Fransız bilim insanı Félix d’Hérelle tarafından yapıldı. d’Hérelle, Hindistan’da dizanteri salgınına neden olan Shigella bakterilerini incelediği sırada, bazı bölgelerde bakterilerin aniden ortadan kaybolduğunu gözlemledi. Bu durumu araştıran d’Hérelle, hastalıklı dışkı örneklerinden alınan sıvıları filtrasyon yöntemiyle bakterilerden arındırdıktan sonra, bu sıvıların bakterileri öldürdüğünü fark etti. Daha sonra bu sıvının “bakteriyofaj” adını verdiği virüsleri içerdiğini keşfetti. Hatta faj terapisi, Sovyet Rusya’da denenmiş ve bilim insanı Zinaida Yermolyeva tarafından Stalingrad kuşatması sırasında yaralı askerlerin tedavisi için başarılı bir şekilde kullanılmıştır.

Neden önemli?

•             Biyoteknoloji ve araştırma: Fajlar, genetik mühendislikte önemli araçlar olarak kullanılmaktadır. Genetik materyallerini bakterilere transfer edebilme yetenekleri, gen düzenleme ve genetik araştırmalar için oldukça değerlidir.
•             Hastalık kontrolü: Antibiyotik dirençli bakteri suşlarının artışı yeni tedavi yöntemlerinin araştırılmasını gerektirmiştir. Faj terapisi, bu bakterilere karşı potansiyel bir çözüm olarak görülmektedir. Fajlar, hedef bakteriye özgü olduğundan, belirli bir bakteriyi öldürürken diğer yararlı bakteriler zarar görmez.
•             Gıda güvenliği: Bakteriyofajlar gıda üretimi ve korunmasında da kullanılabilir. Bazı fajlar, gıda kaynaklı patojen bakterilere karşı koruma sağlayabilir. Örneğin, fajlar kullanılarak gıdalar Listeria bakterisine karşı korunabilir.
•             Çevresel izleme: Bakteriyofajlar, belirli bakteri türlerinin varlığını ve yoğunluğunu belirlemek için çevresel izleme araçları olarak kullanılabilir. Bu, su kirliliği veya diğer çevresel sorunları izlemede önemli olabilir.

Özellikle pandemiyle birlikte kâr odaklı sağlık sisteminin bizleri ne kadar zor durumda bıraktığını birlikte tecrübe ettik. Sırf bu yüzden bile planlanmış sektörlere ne kadar fazla ihtiyacımız olduğunu tekrar hatırlamamız gerekir. Kapitalizm doğası gereği kâr odaklı büyümeye dayandığından, insanlığın geleceği için olan sektörlere yani en basitinden yeni antibiyotiklerin geliştirilmesine yanaşmıyor, çünkü kârlı değil. İnsanlığın geleceği büyük krizlerin eşiğindeyken, belki de faj ve diğer küçük dostlarımız hâlâ bizlere can simidi atıyor, ama bunların son uyarılar olduğunu unutmamalıyız.